Mitos – Alma-KV

mitu sobri lingua kabuverdianu!

1. kriolu e ka língua

Pamodi di ses orijen y formason ki ten alguns partikularidadi, kriolus konsideradu lingua inferior, duranti txeu tenpu. Ma, pa un ladu, e ka pamodi e formadu pa skravus ki es e ka e língua – skravus éra algen skravizadu-, pa otu ladu es ka ka ten nun karateristika ki ka ten na otus língua.
Nton, sima tudu ser umanu e igual, si tanbe ki tudu língua e igual. Kabuverdianus e ser umanu logu es ten un língua maternu: ki e língua kabuverdianu.

2. kriolu kabuverdianu e un dialeto di purtuges

Nu ka pode fala di un filiason jenetiku pa kriolus, si nu pensa m’e ka surji di kualker língua ki staba na se jenizi (kaufmam y Thomason, 1991). Pamodi es é ka disendenti diretu di kualker di kes línguas, es ka ta inklui na ninhun família di línguas afrikana, nen di línguas romaniku o neolatinas ki sta na se orijen.
Siginifika ma nos língua matérnu ka e un dialetu purtuges, ma sin un língua indipendenti, ku se propi régra gramatikal, diferenti di purtuges. Ser diferenti ka siginifika ser inferior, na kualker kontestu y motivu.

3. kriolu e un diturpason, kurupison di purtuges, un purtuges mal faladu

Es ideia li e un kontinuason di kel diriba. Alen di kes razon ki dja fladu, ten otus: kantu ki purtugezis ta obiba kriolu di bazi leksikal purtuges y mesmu kes ta intendeba kes palavra, es ka ta konprendeba kuze ki pisoas ta flaba dretu, pamodi ses istrutura ka era igual. Splikason ki atxadu pa es kontradison éra ma skravus, konsideradu inferior, ka éra kapas di prende y papia dretu na un língua di sivilizason sima purtugês. Ma es ta papiaba el di un forma mariadu y m’es ta stragaba el.
Fatu di língua kabuverdianu ten orijen na purtuges ka ta siginifika me ka pode ser un língua autonumu y ku se propi strutura.
Pur tantu, nu pode fla ma língua kabuverdianu e un sistema autonumu ki forma di rezultadu di rianalizi, relaborason y ristruturason di material leksikal di purtugês y di régra gramatikal di língua afrikanu ku purtugês, ki staba na kontatu.

4. kriolu e pobri, ka ten regra nen gramatika (ki e di sel)

Gramatika di un língua e un konjuntu di régra dominadu y uzadu pa falantis di kel língua. E izisténsia di kes régra kumun ki ta fasilita konprenson entri kes uzuariu di língua. Si nos língua matérnu ka tinha régra nen gramatika, kada falanti ta uzaba ses propi régra y ningen ka ta intendeba kunpanheru.

5. kriolu e língua di kaza

E inportanti fla ma kriolus ka e un língua ku menus valor, es e língua adikuadu pa tudu algen, asuntu y sirkunstansia, papia nos língua maternu na tudu kau y na tudu sirkustansia y ku tudu algen ka e un sinal di infirioridadi susial y nen falta di idukason y nen un tentativa di kaba ku purtuges di nos meiu.
Di akordu ku es ideia, diklarason universal di direitus linguistiku, patrosinadu pa UNESCO (1996) ta fla:
[…] Direitu di uza língua na privadu y na lugaris publiku… (Artigu 3:1), sima un direitu individual ki ka pode tradu, ki debi ser uzadu na tudu situason.
[…] Direitu a prizensa ekitativu di língua y di kultura di grupu na meiu di kumunikason; direitu di ser atendidu na se língua na kes orgon ofisial y na relason sosio-ikunomiku (Artigu 3:2), sima un di kes direitu kuletivu di grupu linguistiku.
Na publiku, tudu algen ten direitu di dizenvolvi tudu ses atividadi na ses língua, s’e kel k’e língua lugar undi e ta sta.(Artigu12:1)

6. kriolu ka ta kori risku di dizaparesi

Na verdadi, kabuverdianu, oji, di un manera jeral, ta adimiti un kontinuidadi di kriolu ki pode ser asosiadu a diskriolizason: un kriolu levi (kel ki ta parse ku purtuges, ki linguista ta txoma-l di akroletal) y un kriolu mas fundu (ki e mas afastadu di purtuges, variedadi baziletal), un ku variedadi intermediu.
Es prosimidadi ku purtuges ki nu ta odja oji dja ten un kaminhu kunpridu. Mudansa na língua pode leba sekulu pa kontisi y un o tou sirkustansia susial pode silera-s.
Nton, ofisializason y padronizason di língua kabuverdianu e midjor fórma di prizerva es patrimóniu istoriku y kultural ki nu risebi di nos antipasadu y di nu dexa pa kes nuvu jerason.
Kriolu ke ka rikonhesidu ofisialmenti, ki ka ta uzadu na tudu lugar y nen na tudu mumentu, ka ta skrevedu nen inxinadu ta kaba pa frakisi o pa afasta tantu di se forma inisial, ti ki ta perde se esensia y ta dizaparesi.

7. kriolu ka ta sirbi pa spresa ideia abstratu y/o sientifiku

Na verdadi, nunka ka foi identifikadu un língua o variedadi di língua ki ka ta pirmiti ses falanti sprimi o ki ka ta pirmiti-s fla tudu kel kes kre.
Ka ta faze parte di propriedadi konstitutiva di língua o variedadi di língua, es tena tirminulojia sientifiku, teknolójiku, pulítiku, legal o d’otu tipu. Línguas ten ki ten opurtunidadi pa dizenvolvi y ba ta kunpanha nisisidadi susial di ses falanti. E keli ki ta kontisi y ta kontinua ta kontisi ku tudu língua natural.
O seja, sima tudu língua, língua kabuverdianu ten kapasidadi internu pa dizenvolvi palavra ki ta sprimi ideias abistratu móda pur izenplu: sabura y morabeza (pereira, 2006:37) o kretxeu, kes konseitu ke so di língua kabuverdianu y k’e difisil di traduzi, mesmu pa purtuges.
Kes puema sabi di Eugénio Tavares, Manuel d’Novas, ku otus mas risienti ki nu ta atxa na mórna, koladeirs, funaná ku batuku; na teatu na traduson di grandis puéta ku grandis obra tudu ta da próva di kapasidadi internu di língua kabuverdianu.

8. Dja nu sabe kriolu, nu mesti prende otus língua

Língua matérnu ta kontinua ta studadu formalmenti, na skóla y na jeral, mesmu si nu ta domina ses régra desdi pikinóti. E kela ki ta kontisi també ku kriansa purtuges, franses, ingles, rusu, xines, pur izenplu. Studu di língua matérnu na skola, alen di inportansia pa konsolidason di konstruson afetivu, kognitivu y identitariu di kriansa, ta sirbi pa akizison di padron, fator inportanti di solidaridadi y di mobilidadi susial, pa ajusta linguajen na situason di kumunikason mas konpleksu y pa aprendizajen di leitura y di skrita ki ta iziji un funsionamentu di konsiensia linguistiku y un kontrolu konsienti di konhesimentu linguistiku. Significa ma na skola, algen ta ganha konsiensia di régras gramatikal y di prinsipiu di funsionamentu di se língua maternu, ki ta pirmiti monitora se uzu.
Óra ki kriansa ten dois língua, moda na nos kazu, es konsiensa ta ganha un valor, mas forti, pabia e kel konhesimentu konsienti di regra di dos língua ki ta djuda manti kes dos gramatika siparadu, pa ivita influensia di un na kelotu (Ellis, 1997, pur izenplu).

9. kriolu ta prijudika aprendizajen di purtuges/ ka ta da pa nxina kriolu

10. ofisializa kriolu e bai kontra purtugês

Ofisializason di kabuverdianu djuntu ku purtugês, ten obijetivu di ekilibra puzison institusional y susial di nos dos língua, pa riforsa konviviu armuniozu entri es y lijitima se uzu na tudu duminiu y pa tudu funson susial, sima uzu ofisial, na se insinu y na se skrita. Alen di mas ta sirbi pa riforsa rikonhesimentu di nos identidadi y di nos kultura. Nos país ta pasaba ta ten dos língua ofisial, un bazi ki ta garantiba konprumisu di stadu y di guvernus ku kriason di kondison pa povu kabuverdianu skodji livrimenti ki língua kes ta papia na kualker lugar y na kualker situason.

11. ofisializa kriolu e inpoi un variedadi y disvaloriza kesotu

Ofisializason y padronizason, es sta rilasionadu, mas es e ason diferenti. Padroniza e adota un mudelu di língua pa uzadu kmu ofisial, prinsipalmenti na skrita, na insinu, na kumunikason susial, na interneti y na tratamentu kunputasional, pamodi é ka pusivel kontrola modi ki algen ta papia livri na ses língua matérnu.
Purisu nu ka meste xinti medu di ofisializa língua kabuverdianu gosi, na tudu ses variedadi. Ku ofisiolizason di língua kabuverdianu, tudu algen pode skodji di medivera na kal língua kre papia (kabuverdianu o purtuges) y na ki variedadi tanbê.

12. ALUPEK e un manera di inpoi kriolu di Santiagu komu padron

ALUPEK e un alfabetu y sima tudu alfabetu e un instrumentu pa faze transkrisons di son di língua pa letra, siginifika ma el e un konjuntu di sinblu grafiku ki fazedu pa riprizenta un língua.
Dja ortografia e un forma di skreve palavra. E ten un konjuntu di sinblu ki e nesesariu (letras na kazu di alfabetu), un fórma tanbe di modi ki nu pode uza letras grandi, sinal di pontuason, asentu, til, sisidilia, travison, trasu di union, ifen, asterisku y otus sinal grafiku.
Ku ALUPEK, kualker kabuverdianu, na pais o na stranjeru, pode skrevi sima e ta papia. ALUPEK e un alfabetu ki ta pirmiti skrebe na tudu variedadi di língua kabuverdianu. Kenha ki kre e so sprimenta y ta konfiri. Pur tantu e ka ku ALUPEK ki ta konsigidu inpo kualker variedadi di língua kabuverdianu.